Günümüzde toplumlar hakkında elde ettiğimiz bir çok kültürel ve tarihî bilgiyi yazıya borçluyuz. Asırlar geçtikçe değişen yazı, son olarak alfabelere dönüştü. Ve bugün alfabeler sayesinde yeni araştırma alanları oluştu.
Bu araştırmaların ışığında Türk tarihi hakkında da pek çok bilgiye ulaşabiliyoruz. Biz de Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeleri sırasıyla derleyip inceledik. Bakalım hangi bilgilere ulaştık?
Alfabelerden önce yazı nasıl bulundu?
Biliyoruz ki yazının icadıyla insanlar arasındaki iletişim gelişmeye başladı ve tarih daha silinmez, aktarılabilir bir hâle geldi. Bugün tarihle ve kültürlerle ilgili elde ettiğimiz bilgilerin çoğunu yazının icadıyla öğrendik. Peki bu yazıyı kim icat etti?
Yazının icadı M.Ö. 3500 yıllarına dayanıyor. Bu tarihlerde Sümerler tarafından çivi yazısı icat ediliyor. Tabii ki de yazı bir anda icat edilmemiş. Toplumlar şehirleri oluşturmaya başladığında, tarım ürünlerinden alınan verim arttığında ve en önemli gelişme olan ticaretin artması durumlarında yazıya ihtiyaç duyulmuş. İlk önce ticarette alacak verecek sayılarını kayıt altına alabilmek için semboller kullanılmış. Zamanla bu sembol sayıları artmış ve geliştirilmiş. Başlangıçta her sembol bir kelimeyi anlatırken zamanla semboller işaretlere dönüşmüş.
Böylece yazı, Sümerler ile başlayan çivi yazısıyla yakın coğraflyalar olan Anadolu ve İran bölgelerindeki uygarlıklara da aktarılmış.
Bu noktada şuna da değinelim, tarihteki ilk yazı çivi yazısı değildi
M.Ö. 3200’li yıllara baktığımız zaman Sümerler dışında sembolleri yazı olarak kullanan bir toplum görebiliriz: Mısırlılar. Eski Mısır toplumunun en bilindik yazı sistemi olan Mısır hiyeroglif yazısını duymuşsunuzdur. Hiyeroglif yazı resimlerden oluşuyor ve her resim bir kelimeyi tanımlıyor. Bu yazı sistemi Eski Mısır’da tapınak, mezar, saray gibi mimari yapıların duvarlarında keşfedilmiş.
Daha sonra bu semboller basitleştirilerek bir harf hâline dönüştürülüyor ve bu gelişmeden sonra alfabeler oluşmaya başlıyor.
Semboller harflere dönüştü ve harfler alfabeyi oluşturdu.
Çivi yazısında ve Mısır hiyeroglif yazısında her sembolün karşılık geldiği bir nesne vardı. Bu nedenle iki yazıda da çok fazla sembol olduğunu söylememiz yanlış olmaz. Mesela Mısır hiyeroglif yazısında yaklaşık 700 sembol vardı. Zamanla seslere karşılık gelen yazı sembolleri geliştirildi. Nesneleri tanımlayan semboller ile sesleri tanımlayan yazı sembolleri birleştirilerek beraber kullanılmaya başlandı. Böylece alfabelerin temelleri atılmış oldu.
”Peki tarihteki ilk alfabeyi icat eden toplum hangisiydi?” derseniz bu toplum Fenikelilerdi. M.Ö. 11. yüzyılda Fenikeliler Mısır hiyeroglif yazısını basitleştirerek alfabeyi oluşturmuşlar. Sadece seslere karşılık gelen sembolleri kullandıkları için harf sayısı da azalmış. Harf sayısı öyle azalmış ki Fenike alfabesinde sadece 22 harf var.
Harf sayısının azalması, kolay anlaşılır hâle gelmesi ve basitleşmesi toplumlarda okur-yazar insan sayısını arttırmış. Aynı zamanda alfabenin icat edilmesiyle diğer toplumların yazıyla tanışması çok daha hızlı ve kolay olmuş. Bu toplumlardan birisi de Türkler. Şimdi Türklerin kullandığı ilk alfabeleri sırasıyla inceleyebiliriz.
Türklerin kullandığı ilk alfabeler nelerdir?
- Göktürk alfabesi
- Uygur alfabesi
- Arap alfabesi
- Kiril alfabesi
- Latin alfabesi
Tarih byounca yaşanan her gelişme, yakın coğrafyalardaki toplumları da etkişemiştir. Türk toplumları da önce yazının daha sonra alfabenin icadından oldukça fazla etkilenmiştir. Türkler tarihte 5 adet alfabe kullanmıştır ve kullandıkları alfabeler yukarıdaki gibidir. Gelin, Türklerin kullandığı bu alfabeleri teker teker inceleyelim.
Türklerin tarih boyunca en çok kullanılan alfabesi: Göktürk alfabesi
Göktürk alfabesi Türkler tarafından kullanılmış en eski alfabe olmasıyla biliniyor. Göktürkler bu alfabeyi 7. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar kullanmış. Hun ve Türk kavimleri tarafından kullanılan bu alfabeye her yönetim farklı eklemeler yapmış. Göktürk alfabesinin özellikleri şu şekilde:
- 38 harften oluşuyor. Bu harflerin 4 tanesi ünlü, kalan 34 tanesi ünsüz harfler.
- 4 ünlü harf, metin içinde 8 farklı sese karşılık geliyor.
- Sağdan sola doğru yazılıyor.
- Alfabede küçük ve büyük harf yok.
- Türk boyları sayesinde alfabe Avrupa’ya da taşınmıştır.
Türkçeye uyarlanan alfabe: Uygur alfabesi
Uygur alfabesi Soğd kökenli bir alfabedir. Bu alfabe Uygurlar zamanında ortaya çıkan inançlara göre yeni alfabelerle oluşturulmuş. Özellikle Budizm ve Maniheizm dinî metinlerinde sıklıkla karşılaşılmış. Uygur alfabesi, Soğdların el yazısı olan kurziveye bazı seslerin eklenmesi veya birleştirilmesiyle Türkçeye uyarlanmış. Uygur alfabesinin özellikleri şu şekilde:
- 18 harften oluşuyor.
- Sağdan sola yazılıyor.
- Tüm harfler bitişiktir. Sadece “Z” harfi ayrı yazılıyor.
- Türk edebiyatındaki ilk yazılı eserleri olan Atabetü’l Hakayık ve Kutadgu Bilig Uygur alfabesiyle yazılmış.
Türklerin yaklaşık 1000 yıl kadar kullandığı alfabe: Arap alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler arasında Arap alfabesi de yer alıyor. Bu alfabe 7. yüzyılda Emeviler ve Abbasiler aracılığıyla Orta Doğu’da yayılmış. Özellikle İslam dininin benimsendiği topraklarda daha yaygın olarak kullanılmış. Türkler ise İslamiyet’i kabul etmeleriyle başlayan 10. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar bu alfabeyi kullanmışlar. Arap alfabesinin bazı özellikleri şöyle:
- Arap alfabesi 28 harften oluşuyor ancak Türkçeye uyarlanabilmek için 36 harften oluşturulmuş.
- “p, ç, j” harfleri Türkler tarafından alfabeye eklenmiş.
- Büyük ve küçük harf yok.
- Notlama işaretleri yok.
- Divanü Lügati’t Türk eseri bu alfabeyle kaleme alınmış.
Türklerin baskılar altında kullanmak zorunda kaldığı alfabe: Kiril alfabesi
Kiril alfabesi genellikle Slav dillerinin yazımında kullanılan bir alfabe olmuş. Bu alfabe Yunan alfabesi örnek alınarak oluşturulmuş. ”Peki Türkler Kiril alfabesiyle nasıl tanışmış?” derseniz bu durumu iki zaman dilimine bölmeliyiz. Birincisi çarlık döneminde Rus Ortodoks Kilisesi misyonerleri tarafından Müslüman olmayan Türklere yazı dili olarak Kiril alfabesinin dayatılmasıdır. İkincisi ise kominist dönemde gerçekleşen baskılarla Müslüman olan Türklerin yazı dili olarak bu alfabeyi kullanmasıdır. Kiril alfabesinin özellikleri şu şekilde:
- Kiril alfabesi 38 harften oluşuyor ve 11 tane ünlü harf bulunuyor.
- Soldan sağa doğru yazılıyor.
- Günümüzde bazı Türk toplulukları hâlâ bu alfabeyi kullanıyor.
Türklerin Atatürk sayesinde kullanmaya başladığı alfabe: Latin alfabesi
Türklerin kullandığı alfabelerden sonuncusu Latin alfabesidir. 1 Kasım 1928 tarihinde yaşanan Türk Harf İnkılâbı‘ndan sonra ülkemizde kullanılmaya başlanmıştır. Bu alfabe sayesinde okur-yazar oranının artmasıyla beraber her alanda Avrupa statüsünde olan gelişimlerin de önü açılmıştır. Latin alfabesini kullanan ilk Türk toplulukları ise Azerbaycan ve Yakut Türkleri olmuş. Latin alfabesinin özellikleri şu şekilde:
- Latin alfabesi 29 harften oluşuyor.
- 21 sessiz ve 8 sesli harf var.
- Soldan sağa doğru yazılıyor.
- “q, x, w” harfleri Türk dil yapısına uygun olmadığı için Türkler’in kullandığı Latin alfabesinde yer almıyor.
Bugünkü içeriğimizde Türklerin kullandığı alfabeleri derledik ve özelliklerini inceledik. Sizler için yazının icadından başlayarak Türkler’in kullandığı alfabeleri sırasıyla listedik. Sizce Latin alfabesi dışındaki alfabelerden birisini kullanmaya devam etseydik neler olurdu? Yorumlarınızı bekliyoruz.
İlginizi çekebilecek diğer içeriklerimiz:
